اگر چه بحث رایج در ارتباط با مسائل آب حوضه زاینده‌رود عموما مربوط به خشکی رودخانه است، چالش‌های مرتبط با آب زیرزمینی، کوچک‌تر از مسائل آب سطحی نیست.
از گذشته در شهر اصفهان و بلوکات آن از منابع آب زیرزمینی علاوه بر آب سطحی، برای مصارف مختلف استفاده می‌شده است. آب اغلب مادی‌ها (نهرهای منشعب از رودخانه) به صورت منقطع و دوره‌ای به اراضی می‌رسیده است، اما آب زیرزمینی همواره قابل استفاده بوده است که مابقی نیاز را برآورده می‌کرده است. آب زیرزمینی در این ناحیه با استفاده از چشمه‌های طبیعی و یا دست‌ساز، چاه‌های کم عمقی که با دست و یا حیوان آب آن را بیرون می‌کشیده‌اند، قنات و کِی که نهری برای زه‌کشی آب مازاد اراضی بالادست روستا و تامین آب برای اراضی پایین دست بوده، استحصال می‌گردیده است. ارتباط میان آب زیرزمینی و جریان آب رودخانه از گذشته برای اهالی اصفهان شناخته شده بوده است. به طوری که محمد مهدی بن محمدرضا الاصفهانی در کتاب نصف جهان فی تعریف الاصفهان اشاره می‌کند که در تابستان که جهت زراعت برنج به بلوک لنجان آب زنده‌رود را می‌گیرند و آب از شهر و نهرهای آن قطع می‌شود آب چاه‌ها پایین رفته و روزی که آب و نهرها جریان می‌یابد همان روز نشر آن به چاه‌ها بروز می‌نماید و آب روی به تزاید می‌گذارد.
اما با ورود تکنولوژی حفر چاه عمیق و پمپاژ از دهه ۴۰، به تدریج برداشت از آب زیرزمینی به شکل بی‌رویه‌ای افزایش پیدا کرد و در اواسط دهه ۸۰ به اوج خود رسید. با کاهش جریان آب رودخانه، کشاورزان منابع آب مورد نیاز خود را از طریق آب زیرزمینی جبران کردند و این موضوع بر تشدید برداشت از آب زیرزمینی تاثیر گذاشت. دسترسی به آب زیرزمینی در بالادست سد زاینده‌رود در استان اصفهان، غرب و جنوب غرب شهر اصفهان و حاشیه رودخانه در شرق اصفهان بیشتر فراهم است و بسیاری از اراضی شرق اصفهان از آب زیرزمینی پایداری بهره‌مند نیستند. کشاورزان صاحب چاه در مناطق دارای آبخوان غنی توانسته‌اند حق جدیدی بر منابع آب ایجاد کنند و منافع گسترده‌ای ناشی از دسترسی دائمی به آب و امکان کشت‌های پرمصرف و سودآور، به دست بیاورند. همچنین تامین آب برای شهرها و صنایع حوضه نیز بهانه‌ای را فراهم می‌کرده است تا با حفر چاه‌های جدید دستبرد بیشتری به آب زیرزمینی زده بشود.
طبق اطلاعات آب قابل برنامه‌ریزی حوضه آبریز زاینده‌رود، مجموع آب قابل برداشت برای پایداری سفره‌های آب زیرزمینی این حوضه ۲۶۳۰ میلیون مترمکعب است؛ در صورتی که پروانه‌های بهره‌برداری صادر شده از سوی وزارت نیرو برای مصارف آب زیرزمینی این حوضه بیش از ۵ میلیارد مترمکعب است و علاوه بر این بسیاری از چاه‌های موجود نیز بدون پروانه هستند. نمودار زیر نشان می‌دهد میزان برداشت آب از چاه‌ها و قنوات در حوضه زاینده‌رود در سال ۱۳۸۵-۸۶، ۳۹۳۹ میلیون مترمکعب بوده است و به دلیل محدودیت آبخوان‌ها، این میزان هر ساله کاهش یافته و در سال ۱۳۹۴-۹۵، به ۲۳۱۲ میلیون مترمکعب رسیده است. کاهش ۱۶۲۷ میلیون مترمکعبی مصرف آب از چاه‌ها و قنوات در حالی است که کل جریان آب سالانه رودخانه زاینده‌رود با تمامی آب‌های انتقال یافته از حوضه کارون و دز به آن، ۱۴۹۲ میلیون مترمکعب است و بنابراین میزان کاهش آب برداشت شده از منابع زیرزمینی بیش از حجم آب یک رودخانه زاینده‌رود بوده است.
نگارنده: سروش طالبی اسکندری
